Navolgend essay heb ik aanvankelijk geschreven voor één van de gremia waar ik wel eens iets van me laat horen, namelijk de site van Ruimtemakers Oost. Bij nader inzien vond ik het bericht hiervoor minder geschikt. Daarom in ieder geval publicatie op mijn eigen web-blog!
Dat de dagelijkse praktijk in de ruimtelijke ordening er de laatste jaren alleen maar ingewikkelder op is geworden, staat denk ik niet buiten kijf. Als onomstotelijk bewijs hoef je eigenlijk niet meer te doen dan er zomaar een recent opgesteld bestemmingsplan bij te pakken en dit te vergelijken met een plan van laten we zeggen tien of twintig jaar geleden. Niet alleen zijn bestemmingsplannen flink gegroeid in omvang (langere toelichtingen, meer regels, ingewikkelder verbeeldingen, veel meer onderliggende rapporten), maar ook bijvoorbeeld in de inhoudelijke opzet van de regeling. Kortom: we hebben te maken met steeds verder uitdijende complexiteit. Die toenemende complexiteit zou je als een onontkoombaar gegeven kunnen beschouwen, maar daar is volgens mij nog wel wat op af te dingen! Daarover gaat dit blog.
Veel mensen zeggen dat de groei van complexiteit het gevolg is van het feit dat we als moderne maatschappij heel veel zaken gewoon steeds beter en steeds zorgvuldiger regelen. Misschien vervelend dus, maar –om dat woord nogmaals te gebruiken– onontkoombaar. Deze redenatie impliceert naar mijn idee ook dat de toenemende complexiteit een zeer bewuste keuze is: gedacht wordt dat we in onze vergevorderde rechtsstaat nu eenmaal goede kaders nodig en om dat goed te regelen is het onontkoombaar dat er complexe regels gemaakt worden.
Ik ben het met deze denkwijze echter zeer oneens en waag ook om precies het tegendeel te beweren! De toenemende complexiteit is naar mijn idee veel eerder het gevolg van ònzorgvuldigheid en juist van het ontbreken van het maken van duidelijke keuzes. Heel veelzeggend vind ik wat dat betreft de tegelwijsheid: “De dingen simpel houden is heel moeilijk. De dingen moeilijk maken is daarentegen erg simpel.” Maar ook de befaamde natuurkundige Einstein was die mening toegedaan met zijn uitspraak:
“Elke intelligente idioot kan dingen groter, complexer en gewelddadiger, maken maar er is een vleug genialiteit en moed nodig om de tegenovergestelde richting op te gaan”
Hier zit naar mijn idee een belangrijke waarheid achter verscholen, die we met zijn allen nogal eens vergeten: namelijk dat juist onzorgvuldigheid, niets doen en slecht nadenken de zaken zijn die leiden tot complexiteit. Complexiteit is dus volgens mij zonder meer te vergelijken met een onkruid in je tuin. Als je niet continu actief blijft snoeien, zal het groeien en groeien, tot de gehele tuin overwoekerd is.
Het is naar mijn idee van groot belang dat om te beginnen de ware aard van complexiteit beter gaan begrijpen. Naar mijn idee moet je hiervoor complexiteit, binnen het denkkader van de systeemmechanica, als een altijd aanwezige kracht beschouwen, die er voor zal zorgen dat alles steeds complexer wordt. Om die reden is het heel belangrijk dat er wordt gezorgd voor een tegenkracht die die groei van complexiteit juist weer tegengaat. En dit betekent dus dat we concreet moeten nadenken hoe we heel diep in onze ‘systemen’ dergelijke tegenkrachten, dergelijke mechanismes, kunnen inbouwen. Alleen op die wijze kan er namelijk voor worden gezorgd dat het systeem niet uiteindelijk volledig vastdraait en hiermee te gronde richt.
Daarnaast is het volgens mij heel belangrijk dat we ons niet zo gemakkelijk neerleggen bij complexiteit als iets onoverkomelijks. Iedereen zou er veel meer van doordrongen moeten zijn dat het van het grootste belang is om ‘het zo simpel mogelijk te houden’. We moeten daarbij ook gaan beseffen dat het aanzienlijk meer inspanning –maar ook moed– zal kosten om dat ook echt te doen! Dit vereist namelijk veel minder luiheid in denken en passiviteit. In plaats daarvan moeten we juist veel actiever zijn, veel meer denkkracht inzetten, veel helderder keuzes maken, en vooral er veel meer in slagen door te dringen tot de kern van de zaak; tot hetgeen wat ècht belangrijk is.
Het tegengaan van complexiteit zal naar mijn idee heel moeilijk zijn. Maar toch moeten we dit proberen na te streven, want het is wel de enige manier waarop we kunnen zorgen dat onze tuin (een metafoor die je op heel veel zaken kunt betrekken!) niet volledig overwoekerd raakt.