Maand: september 2014

Dat Joost de Vries, ondanks zijn nogal gewone naam, een uitzonderlijk en heel bijzonder pareltje is in de Nederlandse letteren, bewees hij al met zijn ijzersterke debuut Clausewitz. En met deze nieuwe worp van hem bevestigt hij dat hij een zeer prikkelende schrijver is.

Dit verhaal draait om Friso de Vos, die naar een congres in Wenen gaat om daar met de Nederlandse student Philip de Vries te discussiëren over de ideeën van de dan nog niet zo lang gestorven Josip Brik, de legendarische hoogleraar die voor hen beide een mentor was.

Dit lijkt nog niet eens zo’n boeiend gegeven, maar Joost de Vries is zo’n schrijver waarbij het verhaal eigenlijk maar bijzaak is: het is vooral een kapstok voor een erudiet en vindingrijk (en misschien wel post-modern) spel met boeiende ideeën en oorspronkelijke vondsten.Wat hieraan ook bijdraagt is dat zijn boek volgestopt zit met verwijzingen naar de wereldliteratuur en de cultuur in het algemeen, waarbij ‘lage’ cultuur en ‘hoge’ cultuur zonder enige terughoudendheid door elkaar heen worden aangestipt (bijvoorbeeld als Prik niet alleen wordt vergeleken met Professor Barabas uit Suske en Wiske maar ook met de Timofej Pnin uit het boek Pnin van Nabokov).

In de vloeiende, bijna soms nonchalante schrijfstijl van De Vries, doorspekt met vaak ijzersterke metaforen, leidt dit alles tot een zeer boeiend boek. Een boek ook met duidelijke verbanden met ‘Clausewitz’, niet alleen omdat die naam nog twee keer wordt genoemd, maar ook omdat alles eigenlijk uiteindelijk draait om een figuur die zelf niet eens een rol in het verhaal speelt, of dit nu Prik of LeFebvre is. Lezen, dit boek!

Dit boek gaat over de Louisa, een laat-twintiger, wonend in een klein Brits stadje. Nadat ze is ontslagen bij een lunchroom, vindt ze uiteindelijk werk als verzorgster van een jonge invalide man, Will, die vanaf de nek geheel verlamd is. Vervelender is echter dat hij heel chagrijnig en gemeen tegen haar is.

Vanaf dit moment verloopt het verhaal naar mijn mening nogal voorspelbaar en schematisch. Want ja; natuurlijk groeien de aanvankelijk onuitstaanbare Will en Louisa uiteindelijk naar elkaar toe. Tja. Hoe vaak hebben we dat al niet eerder gezien? Het is niet het enige waarbij Moyes nogal voorspelbaar is. Zo doet ze bijvoorbeeld ook erg weinig moeite om aanvankelijk te verhullen dat de relatie die Louisa aanvankelijk nog heeft met ene Patrick zal gaan ploffen; dat ligt er namelijk vanaf het begin al heel dik bovenop. En zo zijn er wel meer voorbeelden. Zelfs het tragische eind van het verhaal (Will zal ondanks alles uiteindelijk beslissen zijn leven te beëindigen) zag ik eerlijk gezegd al van heel ver aankomen.

Dat maakt dit toch geen echt goed boek. Niet dat het slecht is, maar het blijft naar mijn mening allemaal teveel hangen in, naar de bouquet-reeks neigende, zwijmel-romantiek waar vele vrouwen misschien van houden, maar ik toch niet echt. Dat ik het toch uitlas, heeft dan te maken met de toch wel erg fijne vertelstem van Moyes, waarin humor ook nooit ver weg is. Sommige scenes, zoals die waarin Louisa met Will naar een bruiloft gaat, zijn bovendien erg mooi uitgewerkt. En ten slotte heeft Moyes van Louisa zo’n aangenaam onhandig en eigenaardig type gemaakt, waar je meteen van gaat houden…

Het recente overlijden van één van de grootheden uit de wereldliteratuur, Gabriel Garcia Marquez, heeft mij doen nadenken over welke boeken naar mijn idee zouden moeten worden genoemd in de absolute top-lijstjes. Ook Garcia Marquez kan hier natuurlijk niet in ontbreken.

Hier de eerste in de serie: De vijf toppers in de wereldliteratuur:

Honderd jaar eenzaamheid – Gabriel Garcia Marquez | Dit boek was voor mij een absolute openbaring: een sprankelend, wervelend en soms zeer surrealistische vertelling die mij vanaf de eerste zin volledig weg blies en die bewijst dat Garcia Marquez een briljant en zeer oorspronkelijk verhalenverteller was.

Oorlog en vrede – Lev Tolstoj  | De opgefriste en ingekorte (maar nog steeds vuistdikke) versie die ik las van deze klassieker van Tolstoj verraste me door de prachtige en buitengewoon pakkende vertelling over het leven in Rusland in de negentiende eeuw; zowel het salonleven in St. Petersburg en Moskou (de vrede) als de verschrikkelijke oorlog tegen Napoleon (de oorlog). Tolstoj beschrijft het allemaal heel liefdevol en treffend in een boek dat geen moment oubollig of gedateerd aan doet.

Wolkenatlas – Dave Mitchell | Dit nog heel jonge boek hoort naar mijn idee ook zeker in dit rijtje! Waarom? Omdat dit boek een adembenemende wervelende achtbaanrit is tussen allerlei verschillende verhalen, hoofdpersonages en zelfs vertelstijlen. Het boek vertelt niet één maar zes verhalen, die toch allemaal met elkaar samenhangen. Mitchell weet dit alles moeiteloos samen te brengen in een intrigerend en zeer origineel boek. Wat mij betreft absoluut briljant!

Heart of Darkness – Joseph Conrad | Dit is een zeer vaak genoemd boek door schrijvers als belangrijke inspiratiebron en naar mijn idee verdient dit boek dat ook. Conrad is een meesterverteller die in een messcherpe, zeer beeldende en toch kernachtig stijl je kundig het broeierige en duistere verhaal in sleurt waarin Marlowe in de Congo op zoek gaat naar de mysterieuze Kurtz.

De oorlog van het einde van de wereld – Mario Vargas Llosa | Ik heb dit boek ervaren als een werkelijk magistraal epos over een opstand in de binnenlanden van Brazilië. Alles draait om een geheimzinnige Raadgever met Messiaanse trekjes, die het de centrale regering van de jonge republiek heel moeilijk maakt. Een zeer indrukwekkend werk, van de schrijver die met het ‘Het Feest van de Bok’ nog een geramde klassieker op zijn naam heeft staan.

Op de een of andere manier had ik altijd verwacht dat Hosseini, schrijver van het zeer bekende ‘The Kite Runner‘, een eendagsvlieg was, die nooit verder zou komen dan één goed boek. Maar daarmee heb ik hem schromelijk onderschat, want Hosseini blijkt met dit boek een waarlijk groot auteur.

Vanaf de eerste pagina voert Hosseini je mee in een vernuftig opgebouwd boek, dat je al snel niet meer loslaat. Het verhaal is poëtisch, verbeeldingsrijk en rijk geschakeerd en speelt natuurlijk weer grotendeels in Hosseini’s moederland Afghanistan. Het verhaal begint met het relaas hoe de jonge Abdullah wordt gescheiden van zijn zusje Pari, waarmee hij een heel sterke band heeft. En vanaf dat beginpunt waaiert het verhaal prachtig uit naar allerlei andere personages, in verschillende tijdsgewrichten en verspreid over de hele wereld (naast Afghanistan ook de VS, Frankrijk en Griekenland). Hiermee ontstaat een rijk geschakeerd verhaal, dat Hosseini ongelooflijk kundig en in een prachtige poëtische stijl vertelt. Kortom: een werkelijk prachtig boek dit!

Het duurde even voordat ik de moed bij elkaar geraapt had om met dit boek te beginnen. Alleen de werkelijk kolossale omvang ervan (circa duizend pagina’s in een paperback-uitgave, het dubbele op iBooks) is al een flinke drempel. En anders is dat wel de materie; dit is namelijk een verhaal over de Tweede Wereldoorlog, gezien vanuit de ogen van SS-officier Maximilien Aue. Een oorlogsverhaal dus, maar deze keer dan niet verteld vanuit het slachtoffer, maar vanuit de dader; en dat is toch wel andere kost! Nou had ik natuurlijk al eerder gelezen over Bernie Gunter, die op een gegeven moment ook SS-er wordt, maar Gunther hield als eigenzinnige geest altijd nog een gezonde afstand tot het nationaalsocialisme. Dat ontbreekt echter te enen male bij Maximilien Aue, die toch min of meer gelooft in de nazi-idealen.

Dat gegeven alleen al maakt dit boek behoorlijk heftig. En dan moet ik nog beginnen! Want wat ook binnen komt, is dat je meteen in de proloog begrijpt dat Aue uiteindelijk de dans zal ontspringen: in de chaos na de oorlog weet hij zich voor te doen als Fransman en in Frankrijk een nieuw leven op te bouwen. En pas dan begint de Aue tegen je te vertellen over zijn tijd als SS-er. Hoe hij ten eerste gestationeerd wordt in Oekraïne; achter de linies, waar de Einsatzgruppen bezig gaan het land te ‘zuiveren’ van Joden. Aue weet zich min of meer te onttrekken aan de meeste moordpartijen, maar ook hij ontkomt niet helemaal aan het ‘handwerk’. En zo vindt ook Aue zich op een bepaald moment terug aan de rand van een modderig massagraf, Joden doodschietend met zijn pistool en uitglijdend over dode lichamen. We hebben het dan over de gruwelijke massamoord van vele duizenden Joden in Kiev, waarover Littell zeer gedetailleerd vertelt. En dit maakt deze passages ongekend indringend.

Maar Littell doet veel meer in dit boek. Hij vertelt in even groot detail over bijvoorbeeld de interne gang van zaken bij de SS, de ambtelijke bureaucratie binnen deze organisatie, de constante wedijver tussen SS en Wehrmacht, het interne gekonkel, en over de vele bij voorkeur intellectuele discussies die onze Dr. Maximilien Aue (zelf jurist) pleegt te voeren. Zo wordt er, als Aue inmiddels in de Kaukasus zit, uitgebreid ingegaan op de etnografische lappendeken die deze regio is en op de vraag of het daar voorkomende volk van de Bergjoden moet worden beschouwd als joods. Deze pseudo-wetenschappelijke discussie is natuurlijk redelijk absurd voor mensen die echt geloven in de bespottelijke rassentheorie van de Duitsers als het superieure ‘Arische’ ras, maar toch laat Littell niet na hier langdurig over te vertellen. De enorme feitenkennis en beheersing over zijn onderwerp die Littell, onder meer in dit soort passages, tentoonspreidt is hierbij zeer indrukwekkend. Maar tegelijkertijd vraag je je soms wel af of het allemaal niet een beetje gekunsteld wordt. Ten eerste omdat het boek dus eigenlijk een navertelling van Aue is over hoe zijn tijd als SS-er was, en je je afvraagt hoe Aue in hemelsnaam dan zoveel details heeft kunnen onthouden. Ten tweede omdat de dialogen soms wel van een zeer intellectueel gehalte zijn: er wordt driftig met citaten van Griekse filosofen gestrooid dat het een lieve lust is. En zelfs aan een opgepakte communistische partijbons die weet dat hij snel zal worden gefusilleerd, weet Aue nog een prikkelend theoretisch discours te ontlokken over de verschillen tussen het communisme en nationaalsocialisme. Tja, dat is toch wel wat ongeloofwaardig…

Deze laatstgenoemde scene speelt zich overigens af in Stalingrad, waar Aue dus ook terechtkomt. De gruwelen die het omsingelde Zesde Leger hier moet ondergaan zijn onbeschrijflijk en bijna surreëel. En Littell maakt er hier ook steeds meer een surrealistische vertelling van, aangezien Aue op dit moment zijn greep op de werkelijkheid langzaamaan begint te verliezen. Het wordt hierdoor steeds onduidelijker waar dingen nu echt gebeuren of niet; zoals bij een scene waarin Aue’s vriend Thomas Hauser het ene moment de granaatscherven uit zijn opengereten darmen plukt en een paar dagen later blijkbaar weer kiplekker is. Littell doorsnijdt zijn verhaal hier ook steeds meer met herinneringen van Aue over diens jeugd, en steeds meer blijkt dat Aue al voor de oorlog een nogal getroebleerd mannetje was: gepest op school, misbruikt op het internaat, een enorme haat richting zijn ouders en een seksuele relatie met zijn tweelingzus, resulterend in een voortdurende obsessie voor haar.

Dit laatste element is verhaaltechnisch misschien toch niet zo handig van Littell, want hierdoor zullen lezers (en ook ik) zich steeds minder met Aue kunnen identificeren. En dit doet af aan de centrale boodschap die Littell eigenlijk al in de proloog aan je meegeeft. Aue richt zich dan tot de lezer en zegt hierin zoiets iets als: “Denkt u maar niet dat u beter bent dan ik; u heeft alleen het geluk in andere omstandigheden te verkeren. U bent nooit gedwongen geweest om te doden. Maar bedenk wel: ik ben net als u!” Het is een opmerking die je zeker aan het denken zet, want zou je zelf echt heel anders hebben gehandeld als Aue? Aue merkt ergens op dat iedereen in een oorlog dingen doet die hij niet wil doen; zowel het slachtoffer als de dader. En word je niet gedwongen door de situatie? Kun je wel in opstand komen tegen het systeem? Niet als je enig gevoel voor zelfbehoud hebt, lijkt het… Want als Aue dan bijvoorbeeld heel voorzichtig eens een keer in opstand komt tegen de waanzinnige opdrachten van zijn superieuren, dan wordt hij meteen ‘weggepromoveerd’ naar Stalingrad, wat dan al min of meer een zekere dood is…

Hiermee is, denk ik, de kern van dit boek al wel geschetst. Niet dat ik daarmee nog maar een derde heb verteld van het plot, want ook na Stalingrad zijn er tal van verwikkelingen. Zo krijgt Aue nieuwe taken die hem dicht brengen bij veel top-nazi’s, waarvan de belangrijkste toch wel Himmler, Speer en Eichmann zijn. Met met name die laatste voert Aue veel gesprekken, waardoor je (een denk ik vrij realistisch) beeld krijgt van het fantasieloze bureaucratische mannetje dat die Eichmann in de kern was. Littell vermengt deze aan realiteit schurende passages met zelfverzonnen personages, die zonder uitzondering nogal excentrieke types zijn. Neem de immens dikke, ruftende dr. Mandelbrod bijvoorbeeld, die als een soort sinister meesterbrein op de achtergrond onder alle hoge nazi’s groot aanzien heeft, en in Aue een beschermeling ziet. Of neem de kolderieke agenten Weser en Clemens, die Aue verdenken van de moord op zijn ouders en hem tot in extremis blijven stalken. Zij lijken rechtstreeks weggelopen uit nota bene Kuifje, als spitting image van Jansen en Jansen. Misschien wilde Littell hier bewust een paar lichte noten inbrengen in zijn toch loodzware vertelling. Want ja, het wordt er steeds minder fraai op. Aue begint steeds meer zijn grip op de werkelijkheid te verliezen en is ook zelf schuldig aan enkele vreselijke obsceniteiten en brute moorden. Op het eind, tijdens de ondergang van Berlijn, moet zelfs zijn trouwe vriend Thomas Hauser, die hem uit tal van netelige situaties heeft gered, het ontgelden. En met deze laagst denkbare daad eindigt het boek…

De conclusie van deze idioot lange recensie is in ieder geval dat dit een ontzettend fascinerende en ook soms heftige leeservaring is. Een boek ook dat heftige emoties oproept, zo blijkt bijvoorbeeld ook uit de uitgebreide discussie die ik tegenkwam op het forum van NRC-boeken. Ik denk ook dat het een boek is dat zeker niet op alle punten even geslaagd is, maar denk wel dat het een ontzettend knappe tour-de-force is van een schrijver die op dat moment 38 jaar oud was, inderdaad: even oud als ik nu ben. De geboren Amerikaan Littell heeft het boek hiernaast ook nog eens in het Frans geschreven, niet eens zijn moedertaal, en dat vind ik bepaald indrukwekkend! Kortom: een boek dat je gelezen moet hebben!