George R.R. Martin heeft met zijn reeks fantasyboeken die begon met ‘A Game of Thrones’ enorme successen geboekt, ook niet in de laatste plaats natuurlijk door de HBO-serie ‘Game of Thrones’ die grotendeels op zijn boeken gebaseerd is. Het is duidelijk dat er wereldwijd miljoenen dolenthousiaste fans zijn van zijn werk. Maar waarom heeft Martin met zijn boeken zo in de roos geschoten? Er zijn toch wel veel meer grootschalige fantasy-epossen geschreven? Waarin verschilt Martin dan? En wat zijn de achterliggende redenen voor zijn succes? Ik probeer hier in dit stuk een antwoord op te geven.
Fantasy-light
Ik denk dat een eerste reden gezocht moet worden in het gegeven dat Martin met zijn boeken misschien wel een nieuw genre heeft geschapen, dat ik fantasy-light wil noemen. Het is natuurlijk wel fantasy wat hij doet, laat dit duidelijk zijn: het verhaal speelt in een fantasiewereld en er komen draken en magie in voor. Maar dit blijft nadrukkelijk zeer gedoseerd. We zien dus bijvoorbeeld geen elfjes, dwergen, tovenaars met puntmutsen en roedels (pratende) fabeldieren, juist de elementen die bij velen toch enige weerstand oproepen. Hiermee zijn de boeken ook toegankelijk voor lezers die minder met het genre hebben.
Hiermee hangt samen dat Martin veel ruimte biedt aan twee aspecten die vaak in fantasy onderbelicht blijven; namelijk seks en geweld. In veel fantasy is seks vrijwel afwezig (zowel de daad als het motief) en als er al geweld is, is dit vaak veel minder ‘in your face’ dan in het ‘echt’. Door juist wel volop ruimte te bieden aan deze aspecten (wat heet!) wordt Martin’s fantasy-light naar mijn idee veel ‘echter’: en hiermee kan het meer lezers echt meeslepen.
Historische resonans
Net zoals veel andere fantasy, speelt het verhaal in een Middeleeuws tijdgewricht, dus met veel zwaardgekletter en weinig technologie. Tot zover niets nieuws. Bij Martin is het echter wel zo dat hij heel duidelijk laat zien waar hij zich door heeft laten inspireren; namelijk door het Engeland van de late middeleeuwen: de 15e eeuw. Het land was in die tijd nog maar kort één koninkrijk (voordien hadden Wessex, Mercia, Northumberland en zo nog eigen koningen) en werd verscheurd door de vele adellijke twisten. De bekendste is de ‘War of the Roses’ tussen de huizen Lancaster en York. Inderdaad, dat lijkt heel erg op de namen Lannister en Stark, twee van de belangrijkste huizen op Westeros. En dat is niet toevallig! Martin concentreert zich op deze manier dus heel erg op een concrete periode uit onze ‘echte’ geschiedenis. En misschien is dat juist wel zo interessant, omdat het hiermee heel herkenbaar is…
Herkenbare omgeving
Ook in de fantasiewereld die Martin heeft gebouwd zie je duidelijk terug dat hij dicht bij onze realiteit blijft. Het continent Westeros is te beschouwen als een soort opgeblazen versie van Groot-Brittannië (fans hebben zelfs uitgevogeld dat de vorm van Westeros veel lijkt op het Britse eiland, met Ierland daar ondersteboven op geplaatst!). Ten oosten van Westeros ligt, gescheiden door een smalle zee (vergelijk: het Kanaal, de Noordzee), het ‘hoofdcontinent’ Essos, dat is te beschouwen als het equivalent van Eurazië. En weer ten zuiden hiervan ligt het continent Sotheryos, waarvan de contouren onduidelijk zijn (het equivalent van Afrika, dat men in 15e eeuws Engeland ook nog nauwelijks kende).
De etnografische verdeling sluit hier op aan: uit Sotheryos komen ‘zwarte mensen’, uit het nauwelijks bekende land Yi Ti in het uiterste oosten van Essos komen de ‘gele mensen’ en bij het nomadische volk van de Dothraki ligt de vergelijking met de Centraal-Aziatische Mongolen zeer voor de hand (vergelijk ook de naam van de koning: Khan vs. Khal). Door de herkenbaarheid van deze werelden, kunnen veel lezers zich er gemakkelijk een goede voorstelling van maken.
Grote mate van toegankelijkheid
Ook heeft Martin naar mijn idee zeer bewust geprobeerd zijn ‘imaginaerium’ zo toegankelijk mogelijk te houden. Dit blijkt al zeer duidelijk uit de topografische namen: ‘Westeros’ voor het westelijke continent, Essos voor het oostelijke, bijvoorbeeld. ‘King’s Landing’ is letterlijk de plek waar de (Targaryen) Koning voor het eerst voet aan land zette op Westeros. ‘The North’ is ook letterlijk het noordelijke koninkrijk, de oudste stad heet ‘Oldtown’, ‘Dragonstone’ is natuurlijk het rotseiland vanwaar de Targaryen’s (het drakengeslacht) regeren, de ‘Narrow Sea’ is inderdaad smal en ‘The Neck’ is een landengte. De voorbeelden zijn letterlijk eindeloos. Dit komt de begrijpelijkheid zeer ten goede: als Martin overal fantasienamen had gebruikt, had je als lezer veel vaker even naar een kaartje of zo moeten bladeren om uit te zoeken welke plek nu ook alweer bedoeld wordt. Nu zou je dit ook kunnen beschouwen als een vorm van luiheid of een gebrek aan fantasie, maar dat is naar mijn idee nadrukkelijk niet het geval. Sterker nog: de namen zijn niet alleen heel begrijpelijk en toegankelijk, ze hebben ook vaak een beschrijvende kwaliteit. Kijk bijvoorbeeld naar de naam ‘Iron Islands’: dit is meteen een perfecte typering van dit koninkrijk: een eilandenrijk bewoond door ‘ijzerdragende’ of ‘ijzergeboren’ (oorlogszuchtige) mensen.
Ook bij allerlei andere verschijnselen zie je overigens Martin’s streven naar eenvoud en toegankelijkheid. Het heersende geloof is bijvoorbeeld dat van de Zeven Goden en het is dan logisch dat een priester een ‘sept’ heet. De personages heten wel net anders, maar de namen zijn nooit te buitenissig (vergelijk bijvoorbeeld Eddard, Robb, Petyr en Joffrey met Edward, Rob, Peter en Geoffrey).
Martin bereikt hier volgens mij mee dat hij geen of in ieder geval minder lezers (of kijkers) verliest omdat die de draad kwijt geraakt zijn. Er hoeft geen energie te worden verspild met gespit in vorige hoofdstukken om iets na te zoeken en zo blijft iedereen maximaal aan het verhaal gekluisterd.
Spel met bestaande concepten
Een opvallend aspect is ook dat Martin vaak een spel speelt met bestaande concepten. Zoals de strijd om ‘The Wall’: hier ligt de parallel met de bestaande ‘Hadrian’s Wall’, die Engeland met Schotland afschermt, voor de hand. Een belangrijk element in de geschiedenis is verder bijvoorbeeld de vernietiging door een natuurramp van het ooit almachtige Valyria, waarbij de link naar Atlantis snel is te maken. De verovering van Westeros door Aegon (telg van de Valyrische Targaryen-dynastie) lijkt erg op de verovering van Engeland in 1066 door Willem (niet voor niets heten beide ‘De Veroveraar’). De nog vroegere inval in Westeros van de “Andals” lijkt dan weer een referentie te zijn naar de Vandalen, het roemruchte volk dat in de vroege middeleeuwen dwars door Europa trok om van Noord-Europa in het hedendaags Tunesië uit te komen. En zo kunnen we ook hier nog wel even doorgaan. Al deze concepten krijgen misschien juist veel weerklank bij lezers omdat de parallellen met die bestaande concepten snel te leggen zijn.
Veel protagonisten
Een opvallend aspect is verder dat Martin er niet voor terug deinst om véél protagonisten toe te laten in zijn boeken: hij vertelt het verhaal vanuit heel veel verschillende personages (hij gebruikt dus veel POV’s). Juist in het fantasy-genre is dit naar mijn idee vrij ongebruikelijk: meestal wordt het verhaal toch vertelt vanuit één persoon (de persoon van lage komaf die tot grote hoogtes reikt dan ook nog vaak: het grote fantasy-cliché). Martin doet dat nadrukkelijk niet en dit leidt volgens mijn tot een veel boeiender en ‘rijker’ verhaal. Ook hier heb ik het idee dat Martin definitief het fantasy-genre heeft veranderd: nu nog aankomen met een verhaaltje over een boerenzoon die opklimt tot de drakenridder die de wereld redt; dat kan echt niet meer…!
Onverbiddelijke plotopbouw
Ten slotte valt bij Martin op dat hij zich zeer vernieuwend heeft getoond bij de afwikkeling van zijn plot. Geoefende lezers van (fantasy-)boeken houden zich vast aan bepaalde zekerheden: bijvoorbeeld dat de held nooit dood gaat of dat die nooit iets echt heel ergs overkomt. Martin weet dit natuurlijk maar al te goed en geeft hier een fascinerende draai aan door steeds het tegendeel te laten gebeuren. De helden gaan dus wel dood! In het begin van het verhaal was dit natuurlijk Eddard Stark, als ‘baken’ van het Goede. De schok bij lezers en kijkers was enorm toen juist hij bruut werd vermoord. Hetzelfde gebeurde in nog heviger mate bij de infame ‘Red Wedding’, waarin zowel Catelyn als Robb Stark het moesten ontgelden. Ik vond het heel boeiend dat Martin in een interview vertelde dat toen hij eenmaal Ned Stark had laten doodgaan, hij meteen wist dat hij ook diens zoon Robb moest laten sneuvelen. Juist omdat hij recht tegen de verwachtingen wilden ingaan dat deze heldhaftige zoon zijn vader wel even zou gaan wreken!
Een enorm voordeel van deze werkwijze is dat voor de lezer alle zekerheden wegvallen, omdat alles wat je normaliter zou verwachten niet uitkomt. Hierdoor is het vervolg van het verhaal des te spannender omdat letterlijk alles kan gebeuren -niemand is veilig! Ik denk dat Martin hier misschien wel voor altijd iets heeft veranderd in het genre van het fantasyboek (en misschien wel daarbuiten!).
Conclusie
Ik denk dat George R.R. Martin zoveel succes heeft met zijn boekenserie omdat hij een fantasiewereld heeft geschapen die vooral heel herkenbaar en toegankelijk is. De fantasy-elementen doseert hij zeer zorgvuldig en hij laat seks en geweld nadrukkelijk toe. Door het gebruiken van heel veel protagonisten (POV’s) zijn de verhalen heel krachtig en rijk geschakeerd. Verder zijn de plots onverwacht en onverbiddelijk, waardoor niemand veilig is. Stuk voor stuk terechte redenen voor diens grote succes. En dan hebben we het nog niet gehad over zijn ook nog eens uitstekende vertelstijl.
En passant heeft Martin naar mijn idee ook nog eens het genre veranderd: hij heeft het subgenre ‘fantasy light‘ geïntroduceerd en afgerekend met de te grote clichés: schrijven vanuit maar één protagonist en plottechnisch binnen de verwachtingen van de lezer blijven. Al met al meer dan voldoende reden om deze schrijver te roemen zou ik zeggen! Noem mij maar een fan!
(De afbeeldingen verbeelden de wapens van de 8 grote adellijke huizen van Westeros)